За царските двери во Литургијата

Овој напис претставува резиме на статијата на архимандрит Теогност (Пушков), во која се разгледува оваа актуелна тема.

Прв дел од написот во два дела

Поистоветување на олтарот и храмот

Православната Литургија, којашто според својата суштина и својот назив претставува општо дело и општо/заедничко служење, во тек на многу векови се развивала и дополнувала со различни обреди и надворешни атрибути. Денес е сложено да се говори за православната Литургија надвор од (рамките на) архитектурниот простор на храмот. Современото литургиско богословие треба да има храброст и да го оцени поредокот на нашето богослужение, какво што е тоа денес. Честопати, ние само post factum се обидуваме да го оправдаме настанатиот поредок, без да размислиме над неговата богословска вредност.

Евхаристијата е Света Тајна над сите свети тајни, но таинството кон себе бара жив, а не формален и технички однос. И кога оладува интересот за смислата и суштината на Литургијата, во нејзиниот чин влегуваат случајни елементи, коишто не ја рефлексираат нејзината смисла, туку само ја затвораат неа од целосно восприемање од страна на народот. Т.е. во светотаинска смисла, таа останува таква срцевина, но тоа не се чувствува и не се осознава од онаа маса на свештенослужители и народ, што само „доаѓа“ на Литургија и ја „отстојува“ неа.

Древната Црква, од времето на апостолите и во текот на долгите три века гонење, ја извршувала Евхаристијата, не во специјално изградени храмови, туку по домовите на верните, како и во катакомбите (во Рим тоа биле подземни гробишта и комуникации). Сепак, археолошките истражувања покажале дека дури и таму, во тие доволно бедни услови, имало особено одделување на „жртвеникот“, т.е. на местото каде што се извршувало духовното жртвопринесување. Светилиштето се одделувало и означувало со сите можни средства. Но, притоа за време на собирањето на заедницата за заедничко богослужение, светилиштето било откриено за погледот на сите што се молеле, коишто се собирале околу олтарната евхаристиска трпеза како семејство околу празнична маса.

По добивањето на слободата, многу векови пред да се појави иконостасот, во храмовите и од апсидален и од базиликарен тип, имало завеса или преграда што го одделувал престолот, но тие се тргале за време на богослужението.

Првично, од практични причини, се појавува форма на внатрешено уредување, удобно за храмот, а потоа (и тоа не веднаш) се појавуваат „символични објаснувања“ на таа форма. И сето тоа се случува постфактум, а не перфактум.

Архитектурата на олтарната преграда од ранохристијанското време претставува антитеза на старозаветната, позајмувајќи ја од библиските описи само фактичката и символична основа: наместо да ја сокрие Светињата над светињите, преградата на првите храмови, напротив, го отвора олтарот и Литургијата што се случува во него за сите верни. Сè се гледало.

До 11 век, во Константинопол олтарот не бил сокриен од човечките погледи, а престолот не бил прикриен зад завесата, за што сведочат и фреските и минијатурите од тоа време. Прво споменување за затворање на вратите/дверите на олтарната преграда по Великиот вход и за повлекување на завесата се содржи во коментарот на Литургијата од средината на 11 век, „Протеорија“ на Николај Андидски. Авторот овој обичај го нарекува монашки.

Слично толкување дава и авторот на 12 век, Теодор, епископ Андидски: „Затворањето на дверите и спуштањето на завесата врз нив, како што обично се прави ви манастирите, како и покривањето на Божествените Дарови со т.н. воздух, чинам дека ја знаменува онаа ноќ во која се случило предавството на ученикот, водењето (на Исус) кај Кајафа, Неговото претставување пред Ана и произнесувањето на лажните сведоштва, понатаму – исмевањата, шамарите и сето она што тогаш се случувало.“ Од цитатов се гледа дека повлекувањето на завесата и затворањето на дверите е посебен манастирски обичај, а не уставна заповед. Освен тоа, приведениот текст сам по себе е цитат од постаро дело – од коментарот кон Литургијата на св. Герман Константинополски, и претставува израз на личното мислење (за што сведочи зборот „чинам“) на авторот.

Самиот иконостас со двете странични и централни царски двери, веќе постоел во храмот на Софија Константинополска, само што тој не се наоѓал на влезот од олтарот, туку на влезот во храмот од притворот (нартексот). Еве, на пример, како св. Симеон Солунски го опишува влегувањето на свештеникот во храмот на почетокот од утрената (по пеењето на полуноќницата која, според часословот, треба да се извршува во притворот): „Полноќното пеење заврши. Дверите на храмот се отвораат (!), како небо, и ние влегуваме во него… настојателот поминува низ царските двери, а останатите – отстрана од него… Свештеникот при престолот произнесува возглас.“ Гледаме дека, како прво, станува збор за влегување во храмот од протворот, а како второ, по входот во храмот наеднаш свештеникот се наоѓа пред престолот, но притоа не се вели дека тој поминува низ уште некакви други двери. Следствено, блажениот Симеон не знаел за никакви двери, коишто го одделуваат храмот од олтарот. А во книгата „За храмот“, истиот св. Симеон Солунски ја споменува само завесата околу престолот и некакви „прегради“, коишто го одделувале олтарот од храмот.

Во истата книга за храмот, Симеон пишува дека по поставувањето на Даровите на престолот, на Литургијата „се затвораат царските двери, бидејќи Таинствата што се извршуваат во олтарот не треба да бидат гледани од сите“. Првично може да се чини дека Симеон си противречи самиот себеси. Но, работата е поинаква. Царските двери се наоѓале меѓу храмот и притворот (нартексот). Во нартексот стоеле огласените/катихумените (коишто не влегувале во храмот заедно со верните). А бидејќи олтарот немал врати што сокривале, затоа од нартексот се гледало сè што се случувало во олтарот. И велејќи дека „Таинствата не треба да бидат гледани од сите“, тој ги има предвид оние што стоеле во нартексот (т.е. огласените, како и екскомуницираните/одлачените, оние што се каат и опседнатите од нечисти духови). Затворањето на царските двери на храмот оневозможувало на оние што стоеле во нартексот да го набљудуваат служењето во олтарот.

Иван Дмитриевски приведува зборови на еден друг нему современ истражувач, кој ги посетил православните светињи на Истокот: „Василиј Григорјевич Барски при своето патување по светите места сведочи за она што видел во Ерусалим, во Гетсиманија, при гробот на Пресвета Богородица, на Синај – на самото место каде што се јавила Несогорливата Капина, и во тие храмови нема ниту царски, ниту северни, ниту јужни двери. А во Ерусалим олтарот со никаква преграда не е одделен од храмот. За свештенодејствие има само престол. За ова подетално види во ’Патешествието‘ на Барски…“ Важно е да се има предвид дека, според Кондаков, токму „врз основа на светите места во Ерусалим, Елеонската гора, Витлеем… се образувале првобитните форми на олтарот, неговите прегради, жртвеникот“. Влијанието на архитектурата на Гробот Господов и древниот храм во Витлеем врз оформувањето на олтарите од византиските храмови го забележуваат и други истражувачи. Обидот да се биде посвет од самиот храм во Ерусалим, нас нè чини упорни фарисеи, а не вистински носители на светост.

Кога говориме за литургискиот простор, богословието на тој простор не може да биде „автономен“ од богословието на самата евхаристиска Литургија. Што, всушност, се извршува на Евхаристијата? Најосновното нешто – тоа е допир до Вечноста Божја. Според мудриот израз на А. Шмеман, се надминуваат границите на времето и просторот, и ние навлегуваме во Божјата Вечност. За време на служењето на Литургијата, освен осветувањето на Даровите, се случува и духовно движење напред, кон Вечноста, за оној што учествува во свештенослужењето на народот. Можат да се забележат три основни аспекти на литургиското дејствие, коишто директно се поврзани со нашата тема: влегување во славата, созерцанието на славата и единството на просторот на храмот и олтарот.

Во древната и римска практика, народот се собирал и го очекувал свештеникот во храмот, и кога свештеникот влегувал во храмот, народот го пречекувал ерејот што влегувал со пеење на псалми или, поточно, со стихови од псалми, кои добиле назив „входни стихови“ (лат. introit, грч. είσοδικόν). Па затоа и молитвата, со која започнувало богослужението, се нарекувала „молитва на собирањето на народот“ или „молитва на входот на народот во храмот“. Молитвата на входот е поврзана со праксата во Света Софија и таа се однесува на целиот народ со клирот, и на ангелите „што сослужуваат“, кога влегувале однадвор во самиот храм. Денешната пракса да влегуваат во олтарот само свештениците ја изопачува смислата на молитвата која се однесува на сите верни (светии), кои пристапуваат да сослужуваат во Евхаристијата  ([клерикализам !?]).

Во символичниот систем на св. Максим Исповедник, по читањето на Словото во Литургијата, огласените си заминувале и зад нив се затворале дверите на храмот, со што се покажувало дека тие се сè уште надвор од Царството Божјо. Следствено, да се затворат во тој момент дверите на олтарот (ако се следи логиката на толкување кај св. Максим), значи символично да се покаже, дека за верните што стојат надвор од олтарот, дверите на рајот се затворени! Св. Максим ниту еднаш не кажува дека дверите на олтарот се затворени пред верните.

Оттука станува јасно дека канонската забрана да се влезе во олтарот на непосветените во клир, се однесува на дисциплинарните мерки, кои имаат за цел да го обезбедат поредокот во извршувањето на богослужението во олтарот. Не постои никаква догматска и богословска пречка за влегување во олтарот на сите полноправни членови на Црквата. Но, ако во храмот не се постават мали прегради за оние што се молат, тогаш за време на многуброен народ може да настане суета, притискање, кое ќе пречи на свештенстото да служи на олтарот Господов. Ниските огради спокојно се справувале со даденава задача: тие не им попречувале на верните да го гледаат сето она што се случува во олтарот, но притоа ја пазеле светињата од олтарот од непредвидливи ситуации. Затоа современата практика на служење на Евхаристијата во целосно затворен олтар не е во согласност со никакви норми – не само богословски, туку и дисциплинарни. Затворените царски двери не се оправдани ниту од аспект на практичната корист, т.е. заради комфорт на свештеникот што служи.

Еве како сеопштото созерцание/набљудување на верните е изразено во Литургијата на апостолот Јаков: Пред почетокот на евхаристискиот канон, кога Даровите покриени со „завеси“ се поставуваат на престолот, свештеникот „ги симнува завесите од Даровите“, притоа гласно ја објаснува смислата на ова свештенодејствие: „Откривајќи ги овие таинствени покровци, што ја облекуваат оваа свештена жртва со знаци, откриено покажи ни ја и озари ги нашите духовни очи со непостижната светлина.“ Да обратиме внимание дека во автентичниот чин на Литургијата на апостолот Јаков, престолот стои надвор од „бемата“ (или поинаку наречена „апсида“). Во апсидата се наоѓаат седиштата на епископот и презвитерите, но не и самиот престол. Престолот стои на издигнато место и сè што се случува на престолот и околу него убаво може да се види од оние што се молат. И луѓето учествуваат во созерцанието на славата на Божественото служење. Ова едноставно е директно спротивно на сето она што го имаме денес: кај нас Даровите се „сокриваат“, а во автентичната апостолска и светоотечка традиција, напротив – првично сокриените под „завеси“ Дарови, при приносот се поставуваат на престолот и се откриваат, на тој начин изобразувајќи го Богојавувањето, Откровението Божјо на целата Црква.

Значи, во моментот на совршувањето на Светата Тајна Евхаристија, имено целиот храм (!) станува олтар. Просторот на олтарот се раширува и излегува од своите вообичаени предели. Олтарот го исполнува целиот храм, целиот храм го претвора во олтар. Преподобниот Максим забележува нешто многу важно: сите верни на Литургијата стојат во олтарот. Тогаш зошто се оние затворени двери, штом сите верни реално, заедно со нас свештениците, стојат во олтарот, само зад нас? Недопустливоста на „затворањето на царските двери“ е очигледна сама по себе, зашто токму тоа ја истакнува одделеноста на храмот од олтарот, а таа одделеност е разрушена во единството на служење на Литургијата од целата Црква, во едниот олтар. Еве зошто свештеникот, стоејќи при престолот, дури и ако сам ја извршува Литургијата, во молитвата вели дека Бог „нè удостоил да застанеме пред Неговиот свет жртвеник (олтар)“, а исто така „нè удостоил да му служиме на светиот олтар“. Ако свештеникот е сам во олтарот, тогаш логично би било да се додаде забелешка: „Ако ерејот служи сам – наместо ’ние‘, нека чита – ’јас‘“. Но, слава Му на Бога, во нашите служебници нема ништо такво.

Овој богословски дел би сакал да го завршам со зборовите од Христовиот апостол, Павле:

„И така, браќа, кога имаме слобода да влегуваме во светилиштето преку крвта на Исус Христос по нов и жив пат, што Тој ни го отвори низ завесата, односно преку Своето Тело, имаме Врховен свештеник над домот Божји. Затоа да пристапиме со искрено срце, во полна вера, откако ќе ги очистиме срцата од зла совест со попрскување и откако ќе го измиеме телото со чиста вода. И да го држиме исповеданието на надежта цврсто, зашто верен е Оној Кој се заветувал“ (Евр 10,19-23).

(продолжува)

архимандрит Теогност Пушков

Подготвил: Георгиј Глигоров