Религија и наука (3): Кога се раѓа науката?
Во 16 и 17 век идеологијата на аскетизмот постанала општиот именител на науката и верата. Рационализмот од тоа време не е триумфализмот на хуманистите. Сомнежот е тој што стои при изворите на европската наука. Во тоа време не бил само Декарт, којшто се сомневал во себе, во светот и во Бога. Лин Вајт забележува дека со почетокот на 1300 година, па сè до 1650 година, она што било специфично за европејците, е опседнатоста со темите, поврзани со смртта. Се развива символиката на очајанието. Некрофилијата до толку била распространета, што секој протест против жестокоста се сметал за аморален. „Секоја од стихиите е чиста. А нашите души се со кал до половина“ – напишал еден поет од тоа време[1].
Средните векови се држеле до зборот на Августин: „Ако би се видел себеси, јас би Те видел Тебе“. Но, сега се појавило убедувањето дека човекот, со својот тесен егоизам, своеволноста и насилството на ниските страсти (кои со голема сила се пројавиле во бедствијата од војните на 17 век: во Триесетгодишната војна Германија изгубила две третини од своето население[2]) е далеку од најдобар учебник за изучување на Божјиот закон. Дејствието на тие закони во човекот е заматено и повредено со хаосот на неговите афекти. За љубопитниот ум, физичкиот свет ги јавува природните закони во чист вид. Сепак, за човекот нив да ги достигне, самиот е должен прво да се очисти од скверноста на своето самоволие.
Уште во 4 век светителот Јован Златоуст за пример на човекот му го дава движењето на ѕвездите, кои не се отклонуваат од својот пат, за разлика од човекот: „Небото, и сонцето, и месечината, и хорот на ѕвезди и сите останати твари се наоѓаат во еден голем поредок, а нашите дела во хаос“ (Беседа 1 за ѓаволот, 7).
Но, во 16 и 17 век се појавува нова форма на духовна внимателност и подготвеност да не се доверува на очигледното тврдење. Откритието на перспективата во сликарството и откритието на предрасудите во философијата се настани кои го основаат Новото време: светот, каков што се чини, и светот, каков што е – не е едно и исто. И сето тоа бара дисциплинирање на мислата, проверување на она што ни се чини очигледно. И овде Коперник објаснил дека вистината може да се најде само наспроти навестувањата на човечките чувства (зашто чувствата ни тврдат дека Земјата е неподвижна, а дека само сонцето се движи по небото).
Значи, „не смеата и насилството на плотта на средновековниот карневал, не ренесансниот блесок на убавината и стремежот кон слава, туку длабоката внатрешна сосредоточеност, во чија тишина може да се слушне гласот на личната судбина и смисла животна, постанува главна животна ориентација. Појавата на механичката философија, воведувањето на експерименталниот метод во науката и процветувањето на жанрот мртва природа во 17 век имаат едни исти социјални корени. Во мртвата природа (натурморте), од една страна, е отказот од светските радости, а од друга, пак, засилениот интерес кон сите подробности на светот. За едноставно да се ’ужива‘ не треба да се убива природата. Во 17 век сличните размислување за смртта создавале механички структури. Ако живата природа се асоцирала со афектите, својствени за повредената човечка природа, тогаш механичките структури се асоцирале со целосната контрола на разумот над себе и светот. Сликата на светот како механизам на часовник и сликата на Бога како за часовничар се восприемале како душеспасителни. Парадоксално, но сликата на извештачениот предмет, на ’мртвата природа‘, на механизмот заедно со протестантизмот на 17 век се спротивставувала на јавувањата на живата природа како израз на возвишена духовност наспроти старата ’душевност‘“[3].
Токму во силата на својата спротивставеност на светот на човечките афекти и страсти, светот на природната рационалност и непроменливост со нешто изгледа морално привлечен.
Светот, во кој излегува Европа од Средновековието (поточно, од периодот на ренесансната криза на Средновековието), е светот на Реформацијата. Светот на религиозната напрегнатост.
Реформацијата, во потрагата за свои сојузници против Рим, се обратила кон народот. Започнал нов бран на внатрешноевропско мисионерство. Се покажало дека простиот народ не е запознаен со Христијанството. Испаднало дека паганството не живее само во кардиналските палати, туку и во селските куќи. Испаднало дека селаните во католичкиот свештеник попрво гледале волшебник, отколку проповедник и учител. И штом протестантизмот го оттргнал авторитетот на свештеникот, тогаш најлесно било негова замена да се најде во селската маѓепсничка, а не во градскиот професор по теологија. Интелектуалната елита на Европа за себе го открива светот на темните народни суеверија – светот на вештерките. И започнува ловот на вештерки. Започнува процветот на инквизицијата. Се раѓа науката.
[1] Цит. по: Современные зарубежные исследования по философии и генезису науки (позднее Средновековье и Возрождение), Сб. Обзоров, М. 1980.
[2] Види: Цит. по: Цветков С.Э., Карл XII, М. 2000, 21.
[3] Косарева Л.М., Генезис научной картины мира, М. 1985, 65.
ѓакон Андреј Кураев
