Религија и наука (6): За инквизицијата (3)
Илјада и пол години им требало на паганските стравови да ја пронижат со себе црковната етика.
„Народната вера во вештерки и во нивната способност да ги маѓепсуваат луѓето сè до 12 и 13 век се сметала за ’лажно суеверие‘. Составувачите на помагалата за исповед – пенитенцијали или ’покајни книги‘, кои се распространиле во Европа од 7 век, ваквите суеверија на своите парохјани ги сметале за ’погубна зараза‘ и неоспорно сведоштво за губење на ’вистинската вера‘, а на оној кој ќе бил забележен во неа му се наложувала двегодишна епитимија… Католичката црква никогаш не била забележана како наклонета кон телесни казни или казни за маѓепсништво. Дури за повредливо (смртоносно) маѓепсување се наложувало најголемото 7-годишно покајание на леб и вода. Не се осудувале толку можните последици од маѓепсничките дејства, чиј успех во очите на Црквата бил сомнителен, колку самата вера во нивната ефективност, која значела исто што и идолопоклонство. Друга работа е реакцијата на светските власти. (Во нивните очи) маѓепсникот се подложувал на казна не поради отпаднувањето од верата, туку за причинетата штета… Повторувам уште еднаш: до 9 век светското законодавство упорно става акцент не на самиот факт на маѓепсништвото, туку на степенот на штетата, нанесувана од маѓепсникот… Односот на официјалната Црква кон народната вера во силата на уроците во Средновековието останува во целост нејасен, бидејќи од Евангелието не е јасно дали Самиот Христос верувал во неа, и теолозите тој аспект на народни претстави не го коментираат. Но, верата во ’уроци‘ во народот се зачувала во текот на целото Средновековие, што се гледа од списокот на прашања, кои парохискиот свештеник е должен да ги зададе на парохјаните за време на исповедта. ’Покајните книги‘ ништо не ни говорат нам за болестите и несреќите, кои настануваат од ’урочувањето‘, затоа, пак, ја осудуваат верата на ’некои жени‘ во можноста да се маѓепсува со очи и говор…“[1]. И единствено во 14 век со можноста на „урокот“ се согласуваат католичките богослови, пришто, во таа ситуација Тома Аквински се повикува на трудовите на Аристотел и Авицена, од кадешто тој заклучува, дека душата на старата жена често е исполнета со зло, од што, пак, нејзиниот поглед постанува штетен и опасен, особено за децата (Сумирана теологија 1, 92, 4).
„Првиот случај на гонење на вештерки се случил во 1498 година“[2]. „Маѓепсништво до 15 век ние воопшто не сретнуваме“[3]. „Маѓепсништвото и вештерството се појави, кои не се многу стари. Поточно, за вештерки до 15 век воопшто не се слушнало“[4]. „Маѓепсништвото малку било распространето во Средновековието, и кон крајот на 15 и почетокот на 16 век тоа не било многу популарно. Црковниот собор во Валенсија, којшто се случил во 1248 година, не ги вброил маѓепсниците меѓу еретиците и востановил дека дека со нив работа треба да си имаат само епископите. Во случај да не сакаат да се покаат и во случај да се упорни (во своето) ги затворале во темница на некое време, одредувано од епископот. Вернар Гун говорел дека Светата палата треба да се занимава со еретиците, и затоа во речиси сите случаи, кога маѓепсниците ги претставувале пред неговиот трибунал, тој едноставно нивните дела ги предавал во рацете на епископските судови… Речиси до крајот на 14 век, маѓепсништвото се сметало за исклучиво црковно дело. Светската власт ниту се обидувала да го искорени, ниту да го трпи, а делата на маѓепсниците се предавале на светските судови само во ретки случаи. Но кон 1390 година, без оглед на неколкуте обиди на папите да ги задржат делата на маѓепсниците во пределите на обичните црковни дела, гледаме, како што покажуваат документите, дека светските судови сè почесто ереста ја сметаат за престап и дека епископите со инквизиторите престанувале да ги водат судењата над маѓепсниците“[5].
Масовниот лов на вештерки воопшто не бил средновековен феномен, туку ренесансен и дури новоевропски. Ожалостувачки знаменитата книга „Чеканот на вештерките“ се појавила на светлина единствено во 1485 година. Шпанската инквизиција била организирана во 1478 година. Португалската во 1540. Римската во 1542 година. Конгрегацијата на индексот на забранети книги ја започнала својата работа во 1571 година. Во Русија инквизицијата била воведена од Петар Први. И првиот руски закон, кој заповедал да се запалува за магија е „Артикул воински“, издаден во 1715 (пришто, таа норма била земена од Новошведскиот воен артикул од 1683 година). Како што справедливо забележал Јуриј Лотман, „преку прозорецот во Европа навлегувал чад“[6].
Распламтувањето на ловот на вештерки е средината на 16 и почетокот на 17 век. Според мислењето на францускиот историчар Мушамбле, ловот на вештерки бил дел од просветителската програма: „Самото маѓепсништво во тој период не се изменило. Се променил пристапот кон него од страна на луѓето и културната елита. Оттогаш маѓепсништвото постанува символ на народни предрасуди, со кои се борела кралската власт и мисионерите. За да се култивира селото, требало да се изгонат магиските верувања и обреди. Дали судиите биле согласни со тоа или не, сепак, таквите аутодафе на динамичната научна култура ѝ дозволувале да ја отфрли и да ја ослаби речиси неподвижната и многу древна народна култура, која со огромна сила се противела на секакви промени“[7].
А еве една сцена од византискиот живот: „Во 581 година во Антиохија некој Анатолиј со другарите бил затекнат како тајно врши пагански обреди. Христијанската полиција едвај ги спасила обвинетите ’слуги на демонот‘, ’ожалостувачи на Христа‘ и ’маѓепсници‘ од рацете на разјарената толпа. Самиот патријарх Григориј едвај се оправдал од сомневањето во него како за соучесник; народот се смирил, очекувајќи соодветна казна за Анатолиј. Но, кога се дознало дека обвинетите се осудени само на прогонство, народните страсти се распламтиле со нова сила. Кога прогонетите ги качувале на лаѓа, толпата ги разбила полициските одреди, ја заземала лаѓата и ја запалила заедно со осудените; самиот Анатолиј сè уште бил на брегот и повторно бил одведен во темница. За задоволување на народот, него го осудиле на смрт од ѕверски канџи во амфитеатар“[8].
Дали е лош настанот? – Да. Но, не смее, а да не се обрати внимание на распределувањето на улогите во таа трагедија. Дали од црковните власти произлегува иницијативата на гонењето?[9]
Инквизицијата му давала збор на обвинуваниот, а од обвинителот барала јасни докази…
Конечно, ниту еден друг суд во историјата не изнел толку многу ослободителни пресуди.
[1] Арнаутова Ю.А., Колдуны и святые. Антропология болезни в Средние века, СПб. 2004, 84.
[2] Лозинский С.Г., История инвизиции в Испании, СПб. 1914, 287.
[3] Ли Г., История инквизиции в Средние века: В 2 т. Т. 2. СПб. 1912, 489.
[4] Орлов М.Н., История сношений человека с диаволом // Амфитеатров А.В. Диавол. Орлов М.Н. История сношений человека с диаволом, СПб. 1992, 613.
[5] Мейкок А., История инквизиции, М. 2002, 194-196.
[6] Лотман Ю.М., Об „Оде, выбранной из Иова“ Ломоносова // Известия Академии наук СССР. Серия литературы и языка, Т. 42. 1983, Nº 3, май-юнь, 269.
[7] Muchemblet R., Culture populaire et culture des elites dans la France moderne (XVe – XVIIIe), Paris 1978, 288.
[8] Мелиоранский Б.М., Из лекций… Вып. 1, 90.
[9] Државните (а не црковните) закони на империјата (XI век) го пропишувале следново: „Маѓепсниците и гатачите, кои за да повредат луѓе се обраќаат кон демоните, подложени се на казна (на посечување) од меч“ (Еклога 17,43).
ѓакон Андреј Кураев
Прв дел Втор дел Трет дел Четврти дел Петти дел
Г.Г.
