Андреј Тарковски: „Верата е единственото нешто што може да го спаси човекот“
Интервју со Шарл-Анри де Брант [1]
Прв дел од интервјуто во два дела
Шарл-Анри де Брант. Постои мислење дека во Вашите филмови, особено во „Жртвопринесување“, често се среќава преплет на мотиви, навејани од христијанските претстави (на пример, кажувањето на „Оче наш“ од страна на Александар), но исто така и поархаични, речиси пагански претстави, одразени во ликот на Марија, „добрата вештерка“. Тоа доведува до одредено недоразбирање. Што сте Вие, христијанин или не?
Андреј Тарковски. Не мислам дека е толку важно да се знае дали споделувам некои конкретни претстави и верувања – пагански, католички, православни, воопшто христијански. Важен е филмот. Мислам дека тој треба да се гледа во најопшт план, а не како арена каде што се пројавуваат противречности, кои цело време од мене бараат некакви критики. Уметничките дела не секогаш го одразуваат, како во огледало, внатрешниот свет на уметникот, особено неговите најпрефинети страни, иако секако постои одредена логика во нивниот сооднос. Освен тоа, уметничкото дело може да претставува гледиште, спротивно од гледиштето на авторот. Уште еден момент: работејќи над филм, јас цело време имам предвид дека него ќе го гледаат различни гледачи.
Во детството еднаш го прашав татко ми: „Постои ли Бог?“ Неговиот одговор за мене беше откровение. „За оној што не верува – не, за оној што верува – да!“ Ова е многу важен проблем. Сакам да кажам, дека филмот може да се интерпретира различно. На пример, за гледачите кои се интересираат за различни натприродни појави, најважни во филмот ќе им бидат односите меѓу поштарот и вештерката, Верниците, пред сè, ќе ја восприемат молитвата на Александар кон Господа, за нив целиот филм ќе се развива околу таа тема. И на крај, гледачите од третата категорија, кои немаат одредени убедувања, едноставно ќе кажат дека Александар е болен и психички нестабилен човек. Според тоа, различни групи на гледачи различно ќе го разберат филмот.
Мислам дека гледачот има право да го восприема она што го гледа на екранот соодветно со сопствениот внатрешен свет, а не од гледиштето кое би сакал јас да му го наметнам. Мојата цел е да го прикажам животот, да создадам претстава – драмска и трагична претстава на современото човештво. На крајот на краиштата, дали можете да си претставите дека ваков филм го направил неверник? Јас не можам.
Брант. Некои гледачи се сомневаат во верата на Вашите херои. Во што се состои нивната вера? Каде е проблемот во верата, која го побркува Александар?
Тарковски. Јас мислам дека Александар е луд, иако најверојатно има луѓе што мислат поинаку. Едноставно тој се наоѓа во една сложна психичка состојба. Мислам дека Александар е своевиден човек. Неговиот внатрешен свет е свет на човек, кој одамна не отишол в црква. Можеби пораснал во семејство на верници, но неговата сопствена вера, неговите религиозни убедувања се „нетрадиционални“… можеби, тој воошто не верува?Лесно можам да си ја претставам неговата опсесија со идеите на Рудолф Штајнер, со прашањата на антропософијата. Со толкава леснотија го гледам како човек кој осознава дека материјалниот свет не е целата реалност, дека постои и трансцедентна реалност, која едноставно претстои да се открие. Кога се случува трагедијата и катастрофата е неизбежна, тој во соодветност со логиката на својот внатрешен свет се обраќа кон Бога, како кон единствена надеж. Тоа е момент на очајание.
Брант. Се создава впечаток дека Вашите херои се наоѓаат само на прагот од вистинскиот духовен живот во своевидна состојба на неискушеност…
Тарковски. Според мене, Александар, без оглед на преживеаните маки, е среќен човек, бидејќи во страданијата тој ја пронаоѓа верата. По сè што преживеал, тешко би било да се рече дека тој се наоѓа на прагот од нешто. Најважен и најтежок аспект на религиозниот проблем е верата.
Брант. Но, таквата вера во извесна смисла се граничи со апсурдот?
Тарковски. Нормално! Мислам дека човекот, подготвен да се жртвува себеси, можеме да го сметаме за верник. Се разбира, чудно е. Александар се жртвува себеси, но истовремено кон тоа принудува и други. Тоа е лудило! Но, што би направил? Секако, за нив тој е мртов човек, иако во суштина е совршено јасно дека тој е спасен.
Брант. Според мислењето на некои гледачи, во „Жртвопринесување“ се чувствува атмосфера, навејана од Бергман. Можеме ли да кажеме, дека шведскиот режисер извршил врз вас одредено влијание, или ова чувство е поврзано со местото на дејствие во филмот?
Тарковски.Кога Бергман говори за Бог, тоа е само за да каже дека Неговиот глас не се слуша во светот, дека Го нема… Испаѓа дека меѓу нас не може да има споредба. Критичарите, што се убедени во спротивното, се многу површни, и ако тие тоа го тврдат само затоа што исполнувачот на главната улога во „Жртвопринесување“ играл и кај Бергман, и дека во мојот филм е искористен пејзажот на шведско село, тоа само покажува дека тие не го разбираат ниту Бергман, ниту егзистенцијализмот. Бергман е поблизок до Керкегор, отколку кон проблемот на верата.
Брант. Од сите Ваши филмови, „Жртвопринесување“ дава впечаток на „најтеатрален“. Можете ли да си замислите претстава на некои сцени во театар?
Тарковски. Мислам дека може да се направи, иако „Соларис“ или „Сталкер“ полесно би било да се постават во театар. Се сомневам дека тоа би биле успешни претстави… би биле претенциозни. Полесно ми е да работам на филм, зашто тука не треба да се сообразуваш со времето и ритамот на гледачот; филмот има свој сопствен ритам. Ако треба филмот да се пренесе на сцена, тоа ќе ја разурне неговата временска атмосфера, а таа е многу важна. Инаку, сè ќе пропадне.
Брант. Судејќи по сè, покренатите прашања од Вас треба да му се лично блиски на исполнувачот на главната улога, Ерланд Јусефсон.
Тарковски. Главните улоги во филмот навистина се напишани за Ерланд Јусефсон и Алан Едвал. Другите се појавија подоцна.
Брант. На крајот на „Жртвопринесување“, дрвото гори заедно со куќата. Ве изненади ли тоа?
Тарковски. Во моите филмови ништо не е случајно. Зошто дрвото изгорува заедно со куќата? Ако изгореше само куќата, тоа ќе беше само уште еден „филмски пожар“… не вистински… не посебен…
Брант. Не Ви се чини дека тое е многу сурово?
Тарковски. Дрвото беше мртво, тоа беше пресадено и служеше само како елемент на декорација.
Брант. Во филмот „Носталгија“, во устата на херојот ги ставате зборовите: „Во наше време, човекот треба да гради пирамиди“. Без навлегување во детали, какви пирамиди имавте предвид?
Тарковски. Човекот треба да се стреми кон духовна големина. Другите и по милиони години ќе ги одгатнуваат пирамидите, а не руините, кои ќе ги спомнуваат како последици од катастрофи… Не знам… во секој случај, не Чернобил, туку нешто спротивно.
Брант. Тврдевте дека многу го сакате Робер Бресон. Но, зар Вашите филмови не се спротивни на неговите дела? Бресон ја руши сцената, без да даде решение на главните прашања, туку само укажувајќи на нив…
Тарковски. За мене Робер Бресон е најдобар режисер во светот. Кон него имам длабока почит. Сепак, меѓу нас не гледам голема сличност. Да, тој ја руши сцената, нешто што никогаш не го правам јас… за мене тоа е исто како да убиеш живо суштество.
Брант. Неодамна ми раскажуваа за еден човек, кој страдал од суицидна манија. Тој го гледал „Жртвопринесување“ и два часа се задлабочил во некакви размисли. Му се вратила желбата за живот.
Тарковски. Еве, тоа за мене е поважно, отколку кои било оценки и критики… Нешто слично се случило по филмот „Иваново детство“: затвореник, кој излежувал казна во затвор, ми напиша дека филмот извршил такво влијание врз него, што тој веќе никогаш не ќе може да убие човек.
Брант. Зошто во своите филмови многу често воведувате левитации – тело, кое се крева во воздух?
Тарковски. Едноставно затоа што тоа се потенцијално многу силни сцени. Некои нешта се многу покинематографични и фотогенични, отколку други. На пример, водата за мене е многу важна: таа е жива, има длабочина, се движи, изменува, одразува лик, во неа може да се удави, да се мие, таа може да се пие итн., не говорејќи веќе за тоа дека таа се состои од една неделива молекула. Тоа е монада.
Исто така кога си претставувам човек кој лебди во воздухот, тоа ми причинува задоволство… во тоа гледам одредено значење. Ако некој будала ме праша, зошто во мојот последен филм, хероите Александар и Марија, се креваат во воздухот, јас ќе му одговорам: затоа што Марија е вештерка! Ако тоа прашање ми го постави поразумен човек, кој е способен да ја восприема поезијата на нештата, ќе одговорам дека за тие двајца херои љубовта не исто што и за сценаристот, кој наутро се буди со температура триесет и седум со два.
За мене љубовта е највозвишена пројава на взаемно разбирање и тоа не може да се предаде со просто прикажување на сексуален акт на екранот. Ако би било поинаку, зошто едноставно не отидеме на поле и да снимиме бикови што осеменуваат крави. Во наше време, кога во филмот нема отворени „љубовни“ сцени, сите мислат дека тоа е резултат на цензура. Но, таквиот вид на сцени нема никаков однос кон љубовта, тоа е само форма на секс. Во стварноста, љубовниот акт меѓу секоја двојка е неповторлив и уникатен. Ако него го прикажеме на екран, тоа ќе доведе до спротивен ефект.
[1]Првична публикација: француско неделно списание “La France catholique” («Франс католик»). 20.06.1986
Превод: презвитер Георгиј Глигоров
