Денот на свети Валентин (2)
Во последните децении во богослужбениот календар на Руската православна црква преминале многубројни празници на светии, кои живееле во западниот свет во првото христијанско илјадалетие. До неодамна нашите календари ништо не знаеле за свети Турвон Лангониски, а сега неговото име стои таму.
Еве книги што ни раскажуваат за православните светии на Запад: Прот. Александар Шабанов, Свети Патрик, епископ и просветител на Ирска (Твер 2000); Прот. Александар Шабанов, Свети Брендан Морепловец (Твер 2001); Прот. Александар Шабанов, „Галебот на Црквата“. Свети Коламба Ајонски, просветител на Шкотска, Твер 2004; Марк Омељницки. Житијата на тројцата англиски светии (Освалд, Едмунд, Свизин) (М. 1997); Марк Омељницки. Ликот на светецот во англо-саксонската литература и хагиографска традиција. На материјал од „Житието на свети Гутлак“ (М. 1997); Владимир Мос, Падот на Православието во Англија (Твер 1999).
Конечно, на интернет-сајтот на телевизискиот канал ТВС[1] може да се види фотографија на патријархот Алексиј II како го целива ковчегот со моштите на свети Валентин.
Еве една официјална информација: „Во текот на средбата што се случи на 15 јануари 2003 година во работната резиденција на патријархот на улицата ’Чист переулог‘, се изврши предавање на честица од моштите на светителот Валентин Интерамски во дар на Руската православна црква. Во церемонијата учество земаа епископот на Терни, монсињор Винченцо Паља, генералниот викар на епархијата, монсињор Антонио Мањеро, заменик-градоначалникот на Терни, Ерос Брега, претседателот на провинцијата Терни, Бруно Семпрони, и други членови на италијанската делегација. Идејата за предавање на честица од моштите на небесниот застапник на градот Терни, светителот Валентин, ја искажал епископот Винченцо Паља по завршувањето на средбата помеѓу претстојателот на Руската православна црква со раководството на католичката миротворна добротворна организација ’Заедница на свети Егидиј‘, која се одржа во јуни 2001 година, чиј духовник е монсињор В. Паља. Монсињорот Винченцо Паља го нарече символичен фактот, што предавањето на честица од моштите на светителот Валентин се случува во денот кога се празнува споменот на преподобниот Серафим Саровски, чија 100-годишнина од канонизацијата Руската православна црква ќе слави оваа година. Заблагодарувајќи му за овој дар на епископот Винченцо Паља, Неговата Светост патријархот московски и на цела Русија Алексиј II кажа дека ковчегот со честицата од моштите на светителот Валентин ќе биде положена во храмот на Христа Спасителот, каде што секој верник ќе може да се помоли пред таа светиња на древната неразделена христијанска Црква. ’XX век постана век на тешки искушенија за Руската православна црква – рече свјатејшиот патријарх. – Ние со надеж ги упатуваме своите молитви кон мачениците на првите векови на Христијанството, кои му сведочеле на паганскиот свет за Спасителот, останувајќи Му верни Нему ’дури до смрт‘. Историјата на Црквата продолжува. Веќе во наше време кон соборот на угодниците Божји се соединија многу илјади руски новомаченици и исповедници. Како и пред многу векови, крвта на мачениците ја основа и утврдува Црквата Христова‘“[2]. „Патријархот Алексиј, примајќи го дарот, забележа дека ’со голем трепет ја прима честицата од моштите на свештеномаченикот Валентин – светецот на неразделената Црква‘“[3]. „Јас овој акт на предавање на честица од моштите на свештеномаченикот Валентин го доживувам како духовен, акт што ќе им помогне на Русите, на православните верници во Русија да се молат, не само спомнувајќи го споменот на свештеномаченикот Валентин, туку да се молат и пред честица од неговите свети мошти“[4].
Спомен на еден ист светија може да се твори во различни денови во различни делови на Црквата. Така што, потполно може да е веројатно, самиот свети Валентин, кого во Италија го празнуваат на 14 февруари, кај нас да го празнуваат после пола година, на 12 август. Може, исто така, споменот на еден ист светија да се твори неколку пати во годината (на пример, летен и зимен свети Никола). Конечно, Црквата има право да го пренесе споменот на светијата од еден ден на друг[5].
Дали може Црквата да прими празник што не е роден во неа? И на тоа прашање нашата историја веќе дала потврден одговор.
Во нецрковната историја на советска Русија се роди Денот на победата – 9 мај. Но, со одредба на Архиерејскиот собор на руската Црква во 1994 година е востановено во Денот на победата да се прави специјално годишно споменување на упокоените воини и на сите кои во страдание погинале во годините на војната.
А уште позачудувачки е тоа што во Руската православна црква се празнува „пролетен Никола“– празник, што е познат само на италијанските католици, но го нема кај православните Грци[6].
Празникот е востановен во чест на „преносот на моштите на свети Николај од градот Мира ликиска во градот Бари“.
Несомнено, за жителите на Бари тоа било празник. Но, дали тој настан го празнувале жителите на родниот град на свети Николај – Мира ликиска? Дали тие доброволно се разделиле со својата светиња? И каде биле пренесени моштите, не во географска смисла, туку во конфесионална смисла?
Мира е град на територијата на денешна Турција. Бари е италијански град. Дали во тие години тој град бил православен?
Житијните текстови не претпочитале да го видат тој проблем: „И беше во тие денови еден благоверен, христољубив и праведен презвитер во градот Бар на германската област. Нему свети Николај му се јави, велејќи: оди и кажи им на овие луѓе и на сиот црковен собор да одат и да ме земат од градот мирски… И во третата година беше неговото пренесување и пратија по римскиот папа Герман да биде со своите епископи и со сиот црковен клир“[7]. Украинските антилатински полемисти од XVII век веќе го гледале проблемот, но едноставно го решиле: „Свети Никола посакал телото да му биде пренесено на запад не во црквата на латино-римските верници, туку при исповедниците на верата на Црквата источна. Калабрија тогаш била во послушание на источниот цезар и тоа било под патријаршијата Константинополска“[8].
Потоа и други православни историчари оправдано обраќале внимание на тоа дека во јужна Италија тогаш, на крајот од XI век, во најмала рака сè уште имало не помалку Грци, отколку Латини и од ова заклучиле дека, иако биле пренесени во Италија, моштите на свети Николај останале при православните[9].
Но, неусогласувањето на датумите не дозволува да се прими таа успокојувачка шема. Моштите во Бари пристигнуваат на 9 мај 1087 година. Прекинот на односите меѓу Рим и Константинопол се случил порано, во 1054 година. Во 1070 година Норманите (сојузници на папата и непријатели на грчко-руската војска) го заземаат Бари и веднаш епископот на Бари, Андреј (чие управување со епархијата е од 1062 до 1078 година) преминува од константинополскиот патријарх под римскиот папа. Преемникот на Андреј на бариската катедра, Урсон (1078-1089), бил ракоположен непосредно од папата Григориј VII[10].
На југот од Италија уште многу време се зачувало привичното грчко богослужение, но во смисла на канонска зависност и догматско едномислие тој регион, како што гледаме, бил поврзан со Рим веќе 17 години пред преносот таму на моштите на светителот Николај…
Празникот на преносот на моштите за првпат го назначил римскиот папа Урбан во 1090 година. Тоа папско решение се случило на 1 октомври 1989 година (папата бил во Бари по покана на норманските херцози заради ракополагање на новиот бариски епископ Илија и заради осветување на новоизградениот храм на свети Николај[11]). Во Русија овој празник се појавува во 1092 година[12].
Значи, нема сомнеж дека празникот е востановен од Католичката црква и по повод радосен, имено, за неа.
Дали доброволно се разделиле православните со својата светиња? Според споменувањата на учесниците во преносот, зачувани во италијанските летописи, православните монаси не сакале да ги дадат моштите на св. Николај и откажале да примат поткуп за нив. Тогаш тие едноставно биле врзани; на 4 монаси нападнале 47 баријци[13]. Кога граѓаните дознале за грабежот, тие со оружје во рацете се фатиле да ги гонат ограбувачите[14]. За нивна несреќа, корабите на баријците успеале да отпливаат (интересно е тоа што православната верзија на житието се обидува да заборави на тоа насилство: монасите, се вели, сами ги придружувале моштите до барискиот кораб[15])…
Средновековната историја познава многу случаи на вооружен грабеж на светињи[16]. Разбирливо е дека Грците имаат нерадосен спомен за тоа собитие[17]. Но, Русија го примила празникот кој ги веселел срцата на италијанските католици…
Друго прашање е зошто и како го примила. Таа историја нас нè интересираше само во врска со барањето на одговор на прашањето за тоа дали Православната црква може да позајми празник, востановен од католици. Испаѓа дека може. Црквата се дрзнувала да ги собира во себе дури и нововедувањата што се зародиле во еретичките заедници: уште еден таков пример е употребата на крштелниот Символ на верата во Литургијата: за првпат пеењето на Символот во Литургијата го вовел монофизитскиот антиохиски патријарх Петар Гнатеј во 485 година.
ѓакон Андреј Кураев
[1] Според адресата: http://www.tvs.tv/news/article.asp?id=220.
[2] http://cn.e-inet.ru/numbers/news/?ID=124.
[3] http://www.russia-hc.ru/rus/anons.cfm?kid=2731&op=view.
[4] http://www.tvs.tv/news/article.asp?id=220.(http://www.sedmitza.ru/text/417515.html)
[5] На пример, во црковниот календар за 1998 година на 15 февруари е укажано: „Полиелејните служби на Иверската икона на Божјата Мајка и на светителот Алексиј се пренесуваат на вторник 24 февруари. Во храмовите посветени на нивните имиња и во Богокавленската катедрална црква во Москва нивните служби не се пренесуваат во вторникот, туку се вршат со исклучување на Триодот“. А еве и сведоштво од постари времиња: „Бидејќи споменот на светиот (св. Петар митрополит московски) паѓа во петок кога не се дозволува риба, а кај нив прославите не можат да бидат раскошни без риба, затоа празнувањето на светиот го одложуваме на следниот ден, т.е. сабота“ (архидиакон Павел Алеппский. Путешествие Антиохийского патриарха Макария в Россию в первой половине XVII века, описанное его сыном, архидиаконом Павлом Алеппским. М., 2005, стр. 482). Впрочем, да забележам, во дадениов случај станувало збор за празнување што се совпаѓало со осветувањето на новите патријаршиски палати во Кремљ, поради што патријархот Никон и решил на прво место да овозможи празнична трпеза. Исто така, овој текст е значаен како сведоштво за тоа дека Божиќниот пост дури во своите последни денови во Русија на XVII век се сметал за „рибен“.
[6] Види Успенский Б. А. Филологические разыскания в области славянских древностей. М., 1982, стр. 22. „Тој ден, 9 мај, беше споменот на пренесувањето на моштите на св. Николај, Ликискиот чудотворец, од градот Мира во градот Бари што се наоѓа во германската земја… Празникот во спомен на пренесувањето на тие мошти се содржи само во нивните книги и на Казаците“ (архидиакон Павел Алеппский. Путешествие Антиохийского патриарха Макария в Россию в первой половине XVII века, описанное его сыном, архидиаконом Павлом Алеппским. М., 2005, стр. 419).
[7] Воспоминание о перенесении мощей преп. Николая Мирликийского в Бар град. Сборник немецкого монастыря 16 века. Яцимирский А. И. Из истории славянской письменности в Молдавии и Валахии XV-XVII веков // Памятники древней письменности и искусства. Т. 162. СПб., 1906, стр. 143-144.
[8] Копыстенский Захарий. Палинодия (1621 г.) // Русская Историческая библиотека. Т. 4. СПб., 1878, стр. 893
[9] Катанский А. История попыток к соединению Церквей греческой и латинской в первые четыре века по их разделении. СПб., 1868, стр. 49.
[10] Хрусталев Д. Г. Разыскания о Ефреме Переяславском. СПб., 2002, стр. 237.
[11] Хрусталев Д. Г. Учреждение на Руси праздника перенесения мощей Николая Мирликийского в Бари // Verbum. Вып. 3. Византийское богословие и традиции религиозно-философской мысли в России. СПб., 2001, стр. 135.
[12] Хрусталев Д. Г. Разыскания о Ефреме Переяславском. СПб., 2002, стр. 254.
[13] Красовский А. Установление в Русской Церкви праздника 9 мая в память перенесения мощей св. Николая в Бар. // Труды Киевской духовной академии. 1874, дек., стр. 549.
[14] Хрусталев Д. Г. Разыскания о Ефреме Переяславском. СПб., 2002, стр. 240.
[15] Воспоминание о перенесении мощей преп. Николая Мирликийского в Бар град. Сборник немецкого монастыря 16 века. Яцимирский А. И. Из истории славянской письменности в Молдавии и Валахии XV-XVII веков // Памятники древней письменности и искусства. Т. 162. СПб., 1906, стр. 143.
[16]„Ограбувањето на реликвии тогаш се сметало не само за побожна измама, туку се истакнувало и како славно дело. Епископот Авдакс Остиски (10 век) ги украл моштите на св. Далмациј од манастирот во Педон. Патријархот Аквилиски Попон, кога градот Градо бил завојуван и разграбен, без ни најмало колебање си ги присвоил свештените реликвии“ (Лебедев А. П. История запрещенных книг на Западе. СПб., 2005, стр. 1084; таму има и други примери).
[17] Поточно, никаков. „Во летописите и спомениците на Грчко-источната црква, а конкретно во Византија, до сега не се најдени извештаи за пренесувањето на моштите на светителот Николај од градот Мира ликиска во градот Бари“(Красовский А. Установление в Русской Церкви праздника 9 мая в память перенесения мощей св. Николая в Бар. // Труды Киевской духовной академии. 1874, дек., стр. 524).
Г.Г.
