Чудото и слободата
На 8 април 2012 година, на празникот Цветници, се случи еден несекојдневен настан. Имено, фреските во скопската црква „Св. Димитрија“ на мистериозен начин се самоисчистија. Следниов есеј беше напишан една година по чудесниот настан.
Кој бог е толку голем, како нашиот Бог!?
Ти си Бог, Кој прави чудеса
(Пс 76,13-14)
Што е тоа чудо? Ние живееме во свет кој функционира според одредени физички закони, па како чудо обично ја дефинираме онаа појава што е вон рамките на истите. Но, ако за момент ни се просветли умот и подразмислиме, ќе сфатиме дека самото постоење, самиот свет претставува едно големо чудо. Според христијанскиот светоглед, овој свет не настанал сам по себе, туку е создаден со возвишена цел од еден Личносен и љубовен Апсолут, и затоа светот и неговата содржина не се бесмислени. Зашто, ако светот настанал сам по себе и ако со смртта завршува сѐ, тогаш светот и животот во него би биле една голема бесмисла (и тогаш Ками, Алан По и философите на апсурдот се во право). Но, ние постоиме, живееме, а, во суштина, самиот факт на животот претставува чудо, зашто тој (животот) навистина е еден ирационален феномен во овој свет, а ние сме се навикнале толку вообичаено да го восприемаме неговиот факт, поради нашата тврдокорност и заслепеност.
Нашиот ограничен и рационален ум расудува според категориите на овој свет: почеток, крај, форма, време… И ние тие категории ги восприемаме како апсолутни. Ако не веруваме дека Бог постои и дека Он го создал светот, тогаш како започнал тој? Ако светот е беспочетен, тогаш тој е божество, затоа што беспочетноста е нешто што не припаѓа во законитоста на нашиот физички свет. Ако тој има почеток, што било пред него, а што пред тоа, и така враќајќи се со умот наназад доаѓаме до заклучок дека овој свет мора да има некаква метафизичка основа, т.е. дека него и неговите закони ги создал Некој Кој е над тие закони. Во поново време познатиот физичар Стивен Хокинг тврди дека е можно настанувањето на светот без учество на возвишена сила. Според него, постоењето на физичките закони, коишто се апсолутни, дозволиле да се случи Big Bang-от без Бога. А бидејќи пред Големата експлозија не постоело времето, затоа и не било возможно учеството на Бога во овој процес. Во суштина, неговата теорија има многу недостатоци, за коишто говорат и неговите колеги, а пред сè, затоа што тој Бог Го поставува како предмет на опсерваторската дејност на науката. Но Бог е над времето и просторот, Он е нивен Творец. А здравиот разум вели дека мора да постои некој беспочетен ентитет. Во таа смисла, дури и преку рационално размислување може да се дојде до заклучок дека постои некоја возвишена сила: до тој заклучок доаѓале философите, но и Библијата нѐ учи дека Бога можеме да го спознаеме и преку Неговите созданија (Рим 1,20), т.е. преку природното созерцание (θεωρία).
Христос за време на својот живот на земјата покажувал знаци (= чуда) кои не биле само израз на Неговото Божество, туку и на Неговото совршено човештво. Библиската теологија тврди дека Бог го создал човекот според Сопствениот образ, а карактеристиката на образот сè состои првенствено во господарењето над светот (види 1Мојс 1,26). Адам не го исполнил своето назначување, но затоа Христос ќе го поправи тоа, пројавувајќи го образот Божји во Своето човештво, а тоа се покажало особено преку евангелските чудеса: Христос, новиот Адам, е господар над стихиите и физичките закони на овој свет (Он ја смирува бурата – Мт 8,23-29; оди по морето – Мк 6,48), воскреснува мртви и исцелува многу болни. И во оваа смисла, нашата инфериорност по однос на физичките закони, според библиското христијанско учење, се должи на паднатоста на нашата природа.
Целата библиска и црковна историја се исполнети со феноменот на чудото. Но, еве ја крајната вистина: во овој наш паднат свет чудото, по својата суштина, е ненаметливо, тоа е интимно (се доживува преку внатрешниот опит на заедницата или индивидуата). Библиската историја е исполнета со чуда, пред сѐ со чудото на вмешување на Божјата Промисла во човечкиот живот. Но, многу често таа Божествена активност во свештената историја не ги надминувала физичките закони на овој свет. Еве еден пример. Централниот настан од старозаветната спасителна историја е, секако, Исходот на Евреите од Египет. Нивното избавување било спроведено со манифестација на Божјата интервенција (да си спомнеме за 10-те казни врз Египет, разделувањето на морето, облачниот столб – дење, огнениот столб – ноќе). Канадскиот Евреин Симха Јакобовичи ќе направи еден документарен филм во кој ќе се обиде да ја одгатне мистеријата на тоа чудесно избавување (The Exodus Decoded, 2006). Излегувањето на Евреите од Египет, според него, било во времето кога се случила и големата ерупција на вулканот Санторини, некаде во средината на 2. милениум пред Христа. Според тоа, сите оние чуда од тој настан не ги надминале законите на физиката, туку сè било последица на вулканската катаклизма (прашината од вулканот ја предизвикала темнината, дождот од сулфур бил последица на експлозијата, разделувањето на морето било поврзано со цунамито предизвикано од вулканот итн). Целта не е да се рационализираат настаните од еврејскиот егзодус, туку да се потенцира една поента, имено: чудото за да биде чудо не мора да ги надминува физичките закони. Затоа што чудото, пред сè, е настан ad intra, во поредокот на интимната, духовна реалност, и не е толку ad extra, во поредокот на позитивистичката, физичка реалност (иако, според христијанското учење, понекогаш: онаму каде што благоволи Бог се надминува и поредокот на природата). Многу често библиските чуда и воопшто сите оние појави што ги карактеризираме како чудо како да се поставени во околности, според кои тие можат и „научно“ да се објаснат. Затоа тука е слободата и она што го нарекуваме подвиг на верата, а скептикот секогаш ќе може да си најде „природен“ одговор за чудесните манифестации. Во тој контекст, еве што вели Антон Карташов, еден од истакнатите руски богослови на минатиот век: „За чудо не се потребни волшебни (восхитувачки) ефекти. За верните целиот свет и целиот нивен живот се полни со чудата на непрекинатото вмешување на Божјата Промисла. Царството на механичката причиност (каузалност) се пронизува со зраци од царството на слободата, не нарушувајќи ја својата законитост. Вистинските чуда затоа не се чудовишни, не се безмерни (тоа е обележје на лажните чуда): тие се скромни, интимни и поголемиот нивни дел се гледа само со очите на верата, и не постојат за неверните и надворешните.“
Една од суштинските богооткриени догми на Црквата е дека Бог апсолутно ја почитува човечката слобода. И токму во тоа се крие постоењето на концептите: рај и пекол (како и една од суштинските причини зошто Бог не се открива „експлицитно“). Во една своја беседа, отец Томас Хопко се обидува да направи анализа на искушенијата Христови во пустината. Тоа тој го прави во контекст на фактот дека Христос е Богочовек, т.е. дека Неговата божествена личност ја воипостазирала полнотата на човечката природа. И во Својата човечност, Христос постепено ја разоткривал тајната на Сопствената мисија. Трите искушенија на Исус се лебот (стомакоугодието), среброљубието и творењето на чуда, т.е. авторитетот (кога сатаната Го искушува на стреата од храмот, велејќи: Ако си Син Божји, фрли се одовде долу! Лк 4,9). И токму тука е искушението: дали Христос да го злоупотреби Својот Божествен авторитет и преку чуда да ја пороби човечката слобода, или, пак, да појде по патот по кој таа нема да се наруши, по смирениот пат на Крстот. Зашто ако се наруши слободата на човекот преку насилниот авторитет, тогаш ја нема и љубовта, бидејќи љубовта и слободата се нераскинливо поврзани. Идејата за односот помеѓу слободата и насилниот авторитет најдобро е претставена кај Достоевски во „Браќа Карамазови“, во одделот насловен „Великиот инквизитор“: Христос доаѓа по втор пат на земјата во времето на инквизицијата, но средбата со луѓето, во суштина, нема да биде поинаква од првиот пат. Великиот инквизитор Го укорува Христа за тоа што ја поштедил човечката слобода и го избрал патот на крстот, патот на љубовта и слободата. Идејата на инквизитор е дека луѓето не сакаат да бидат слободни, затоа што слободата на изборот претставува голем товар неподнослив за човекот. И во тој есеј Достоевски како заклучок сака да каже, дека она што Христос го одбил како искушение, Црквата (тука се има предвид Римокатоличката) го примила во Негово име, т.е. ја поробила човечката слобода.
Единствено во Христа човекот е совршено слободен. Слободата на човекот не била нарушена ниту со настанот на кој се темели самото Христијанство – Воскресението. Архиепископот Аверкиј Таушев за ова вака пишува: „Раскажувајќи за највеличественото собитие на Воскресението Христово, сите четири евангелисти ништо не говорат за таинствената и недостижна за нас страна на тој настан. Тие не опишуваат како тоа се случило и како Воскреснатиот Господ излегол од гробот, без да ги наруши неговите печати. Тие говорат само за земјотресот што се случил, откако ангелот Господов го оттурнал каменот од влезот на гробот (веќе потоа откако Господ воскреснал, како што е и забележано во нашите црковни песни, а не така, како што обично мислат, божем ангелот го оттурнал каменот за да може Господ да излезе од гробот), за зборовите на ангелот обратени кон жените-мироносици што дошле на гробот, и потоа за целиот ред јавувања на Воскреснатиот Господ на жените-мироносици и на Неговите ученици.“
За да се илустрира ненаметливиот карактер на чудото, еве еден пример од рускиот писател Николај Лесков. Во неговата повест „Запечатениот ангел“ се зборува за авантурата на една група старообредци кои ќе преминат во Православие. Тие се обидуваат да украдат икона од една црква, сакајќи да направат копија од неа што ќе ја подметнат наместо оригиналот. Дејствието е исполнето со „чудесни“ случувања за главните актери, меѓу кои и ова: восочниот печат, со кој бил запечатен ликот на ангелот од иконата фалсификат, паднал. Тоа бил конечниот момент кога старообредците препознале чудо и одлучиле да се присоединат кон Црквата. На крајот сите случувања биле „научно“ објаснети и припишани на чистата коинциденција (печатот паднал, затоа што жената која го запечатувала ликот, од стравопочит ставила хартија под восокот за да не го оштети ангелскиот лик), но тоа веќе не им било важно на конвертираните, кои во ова препознале акт на Божјата Промисла и вистинско чудо.
Зборувајќи за феноменот на чудото, се поставува и следново прашање: за кого се потребни чудата, ако воопшто тие се потребни? Во Евангелијата се забележува дека Христос пред да исцели некого, како услов барал вера од човекот: „Ако можеш да поверуваш – сè е можно за оној што верува!“ (Мк 9,23); а на друго место стои: „И не направи таму многу чуда поради нивното неверие“ (Мт 13,58). Но што вели апостол Павле: „јазиците не се знак за оние што поверувале, туку за оние што не поверувале; пророкувањата, пак, не се за оние што не веруваат, туку за оние што веруваат“ (1Кор 14,22). Библијата е книга на парадокси, каде постојано фигурира дијалектиката теза-антитеза, која, пак, благодатно се синтетизира во духовниот живот, но тоа е така бидејќи Светото писмо е израз на полнотата на Вистината. Што сака да каже апостолот со ова? Еве едно толкување на овој апостолски стих: Бог говори со неверните на таков начин, со кој покажува дека Он се гневи на нив за нивното неверие во Неговото очигледно откровение. Така и Христос, откако Јудејците не Го разбрале од простата и разбирлива проповед за Царството Небесно (на пр. Беседата на гората), почнал да им говори во за нив неразбирливи параболи (Мт, 13,11). „Пророкувањата, пак, не се за оние што веруваат…“ Според конструкцијата на првата половина од стихот, тука е потребно по зборовите: „пророкувањата, пак,“ да се додаде: „се знак“ (т.е. чудо). Само што пророкувањето ќе биде знак од друг вид, за разлика од дарот на јазиците. Ако првиот служел како знак на Божјиот гнев, вториот е знак на Божјото милосрдие кон луѓето, кои веќе почнале да веруваат, но кои имаат потреба од духовна поткрепа, за да станат совршено тврди во верата. Значи, чудото има двојна смисла: се однесува и на верните и на неверните. Но, пред сè, тоа им припаѓа на верните затоа што прифаќањето на неговиот факт припаѓа во областа на верата, во доменот на оној гносеолошки орган што неизмерно го надминува капацитетот на рационалното познание.
Сево досега кажано, секако, е во контекст на она што се случи минатата година на празникот Цветници во скопската црква „Св. вмч. Димитриј“ и на што сите бевме сведоци. Може слободно да се забележи дека пројавениот феномен, по својата природа, беше ненаметлив. Тука слободата на човекот беше и е апсолутно запазена, а како што рековме, тоа е карактеристика на вистинските чуда. Како што можевме да видиме, едни слободно го препознаваа тоа како чудо и го осмислуваа, но многумина го негираа и исмеваа, а со време се појави и едно „логично“ објаснување за појавата (иако самото објаснувањето не беше баш многу логично, сепак беше потврдено отсуството на човечки фактор. Но, можноста да се појави некое „пологично“ објаснување, сепак, останува…). Појавата на самочистење на фреските, во секој случај, беше настан со големо значење, преку кој како да се проверуваше духовната состојба на нашиот народ: „за паѓање и издигнување на мнозина…“ и „за да се откријат мислите на многу срца“ (Лк 2,34-35). Кое беше значењето на настанот и на овој покажан знак? Дали, како што забележа еден свештеник, можеби достојноста на нашиот народ станала поголема, па Бог ја пројавил Својата благодат? Дали некому му бил тој момент потребен за да се обрати кон Бога? Можеби, не дај Боже, како што велат некои, дека таквите појави претставуваат укажување за идни беди и со тоа Бог го поткрепува народот? Можеби, секој треба да погледне со духовното око и да ја најде смислата на ова за себе. Но, едно важно прашање останува: дали нечија слобода беше загрозена? Апсолутно не, освен што на многу начини беа навредени верните и нивните чувства. Сепак, вистинското чудо се препознава со очите на верата, а за скептикот секогаш ќе има „научен“ одговор. Тука е слободата.
Георгиј Глигоров
