Шмеман: Христијанството – над „левичарството“ и „десничарството“ (2)
Втор и последен дел од написот
Потребно е, пред сè, да разбереме дека воопшто не е случајно што категориите на „десничарското“ и „левичарското“ – како категории кои по својата содржина се многу подлабоки од чисто политички поими – се појавиле токму во западниот свет кој самиот изникнал од христијанството. Напротив, таа појава, на некој начин, била можна единствено во тој и таков свет, бидејќи таа извира од самите темели на христијанскиот свет.
Навистина, ниту една цивилизација и ниту едно општество – освен оние општества кои историски и духовно се поврзани со христијанството – не знаат за такво внатрешно раскинување. Тоа е така од причина што, во една подлабока смисла, и онаа ориентација која ние условно и символички ја нарекуваме „десничарска“, и онаа која ја нарекуваме „левичарска“ ги имаат своите корени во библиското разбирање на светот и човекот – што е најважно – на историјата. Веќе во самата Библија – и во тоа таа радикално се разликува од сите идеолошки теории – човековиот свет и живот се разбираат како историја. Старогрчката философија, на пример, воопшто не го познава поимот за историјата. Таа знае само за циклично време, само за вечно повторување на природните циклуси на раѓањето, цутењето и умирањето. Поради тоа, најголемата мудрост за неа се содржи во внатрешното потчинување на човекот на тоа неизменливо устројство на природата.
Меѓутоа, поредокот на космосот и природата од една страна и човековиот живот од друга – во Библијата едноставно не се поклопуваат. Не само што на човекот му е дадена власт над природата, туку му е дадено и зададено да ја оствари во времето возвишената замисла за него самиот, односно да се стреми кон конечната и возвишена цел. Поради тоа времето се преобразува во историја, во развој, конфликт и борба (бидејќи самиот поим на историјата подразбира борба, а тоа значи – раскинување и дијалектика).
Со текот на времето се создава општеството, државата и културата, но според библискиот опис, во нив веднаш се јавуваат и пророците, кои ги изобличуваат нивните недостатоци, барајќи покајание, промена и преиспитување на сите негови вредности. Така врват нештата во течението на сите векови: од една страна – напрегнато собирање на конзервативните сили како сили кои се застапуваат за чување на редот и поредокот, сили кои денес би ги нарекле „десничарски“; и од друга страна – нараснување на оние сили кои секој ред и поредок го поставуваат под знак прашање, сили кои денес би ги нарекле „левичарски“. И така, доаѓаме до моќното римско царство – кое во себе ја остварило синтезата на големата елинска култура и римската државност – во кое, за време на апотеозата на редот и поредокот, се јавило чудното и нечуено учење: на крстот распнатиот и бездомен Учител е Господ и Цар на светот, Судија на сите луѓе. А следбениците на Тој Учител одбиваат да го наречат римскиот цар господар и бог, со што ја доведуваат под прашање целата стабилна институција на Римското царство.
Христијанството се јавува во Римското царство како сила (во духовна и психолошка, но не и во политичка смисла, бидејќи првите христијани немале никаква политичка доктрина), која денес би можела условно да се нарече „левичарска“ – бидејќи римската државна власт цели два века ги прогонувала христијаните како рушители на поредокот и утврденото државно устројство. Христијаните би можеле условно да бидат окарактеризирани како „левичари“ поради тоа што ги рушеле римските општествени обичаи, што го доведувале под прашање сè она што е римско и со тоа го разурнувале „старото“ општество.
Христијанството на крај ја однело победата над Римското царство и тоа царство се приклонило кон христијанството. Тогаш започнува бавното, понекогаш дури и трагично, но и величествено изградување на христијанскиот свет, на христијанската држава и христијанската култура. Христијанството го менува својот став кон општеството: поранешниот став на негирање на паганското општество сега се претвора во став на прифаќање на христијанското општество. Меѓутоа треба да се нагласи дека самиот став на христијанското негирање секогаш бил вкоренет во жедта по совршениот живот и совршеното општество. Со други зборови, преку ова постапно изградување и напредок, христијанството и Црквата – објективно гледано – стануваат „десничарска“ сила во општеството. Но, тоа не била некаква чудна и неочекувана метаморфоза на христијанството, тоа не било предавство на ранохристијанското вдахновение, туку тоа било плод на дијалектиката која уште од самиот почеток се наоѓала во христијанската вера. И општеството и државата и културата се од Бога и под Бога, така што верниците, од една страна, можеле да земат учество во нивната изградба, а од друга, да ги проценуваат и да ги мерат со апсолутната мерка на Евангелието – бидејќи Црквата е „во овој свет“, но не е “од овој свет“.
Во овој свет таа е повикана да учествува во животот на општеството – но на тој начин што сиот овоземен живот ќе го проникнува со неовоземната убавина и совршенство на Божјото Царство, кое Христос им го открил на луѓето.
Во самото христијанство, од самите негови почетоци функционира таа дијалектика на „десничарството“ и „левичарството“. И токму таа дијалектика е она што го определува одот на новата историја, како и напнатостите, длабочината и крајностите на таа историја. Може да се каже дека самата вера и самото Евангелие постојано отвораат нови прозорци во човечката свест, преку кои во човековиот живот се влива жедта кон недостижното совршенство: Царството Божјо. А таа жед останува и тогаш кога на луѓето им недостасува вера. Што е левичарството, ако не токму неспокојната вистина, која се нема сосема искоренето од својот христијански корен и своето библиско вдахновение, неспокојната вистина за човечкиот призив кон совршенството. „Левичарската“ мечта не би била така моќна во историјата кога не би имала толку длабоки извори. Исто така, ниту „десничарството“ не би било толку моќно во светот и историјата, кога не би било и тоа израснато од исконскиот трепет пред божественото устројство на светот, пред божествениот поредок на светот.
Ете зошто тој историски конфликт помеѓу „левичарската“ мечта и „десничарскиот“ исконски трепет не е просто политика и ете зошто тој конфликт не може да биде сведен на прост политички спор. Она што, од христијанска гледна точка, треба да се надмине е токму таа дијалектика на „левичарското“ и „десничарското“, тој ужасен раскол, кој во омраза и крв го задавува светот.
Десничарството е она што во својата крајна длабочина е вкоренето во библиската интуиција за космичката хармонија и поредок: „Ти си ја утврдил вселената која нема да се помрдне…“. Левичарството, пак, е она што е вкоренето во повторно библиската интуиција за времето и историјата како движење и стремеж кон копнееното и крајно божествено совршенство на тварта: „Заборавајќи на минатото, вели светиот апостол Павле, се стремам кон она што е пред мене…“. Меѓутоа, суштината на проблемот е во тоа што и двете идеи, и двете интуиции – според зборовите на францускиот мислител – се „христијански вистини кои обезумиле“. Тие двете (иако на различен начин) се откажале и се откинале од својот христијански корен, станувајќи – според зборовите на Ниче – „човечки, премногу човечки“. Тие истовремено станале и погубни за човекот, бидејќи започнале да поттикнуваат на омраза, заслепеност и рушење. Како дошло до тоа? Давајќи одговор на ова прашање, нема да можеме, за жал, а да не ја признаеме и вината на самите христијани, односно одговорноста која тие ја имаат за тоа: ниту самото христијанство, ниту самата Црква не ја задржале онаа основна „антиномија“, т.е. она духовно помирување и синтеза на двете спротивставености, синтеза во која се содржи самата основа на христијанската вера. Таа антиномија се состои во истовременото тврдење дека основата на „космичкиот ред“ е божествена, бидејќи е создадена од Бога, но и дека истиот тој „космички поредок“ паднал во несовршенство, па дека заради тоа е повикан повторно да се усоврши и преобрази. Овој свет треба да го спасуваме, но со него треба и да се бориме. Можно е да се најдат безброј вакви „антиномии“, но – повторувам – тие антиномии всушност го творат оној изворен опит на христијанството пред таинството на космосот. Тоа значи дека христијанството, од една страна, секогаш тврди дека светот и човекот се засновани на неизменливиот боговостановен поредок, а од друга – тврди дека незаситниот стремеж и жед на човекот му се вродени: „Покажете ревност за уште поголеми дарови, па ќе ви покажам уште посовршен пат…“. Но, за жал, се случило некако да пресуши и да ослаби оваа втора интуиција, т.е. онаа исконска жед по совршенството. Поточно, таа се сосредоточила исклучиво на индивидуата, на индивидуалното спасение и усовршување. Зборувајќи во категориите на нашата модерна свест, истото би можело да се каже и на овој начин: христијанството се откажало од историјата. Откако го победила Римското царство, осенувајќи го со крстот и го потчинило на христијанската вера, Црквата како да помислила дека историјата во суштина како веќе да завршила и дека останало уште само „во тивок и безмолвен живот“ да се чека крајот на светот. Така настанал средновековниот христијански свет во неговата двојна форма – источно-византиската и западната. Основната психолошка и духовна црта на тој источно-византиски свет несомнежно била своевидната статичност. Навистина, сиот тој свет се стремел кон небото – со сите свои символи, со сета своја уметност и со сета своја култура, која навистина била голема и прекрасна. Но тој византиски свет се стремел кон висините, но не и кон напред[1]. Тој постојано говорел за небото и копнеел по него, а на земјата како ништо да не се случувало за него: го потресувале војни, на власт доаѓале зли луѓе, страдале сиромашните, се измачувале болните, владеела неправда. А Црквата како на сето тоа да одговарала: трпете – „бидејќи е голема вашата награда на небесата“. Така дошло до борби и востанија, насочени токму против таа статичност, против таквото статично устројство на светот, кој само уште номинално останал христијански, а во чија сенка се криеле толку многу зла. Црквата, поистоветувајќи се уште од самиот почеток и во потполност со институцијата која ние ја нарекуваме „десничарска“ – како да ја препуштила онаа друга, условно кажано „левичарската“ интуиција на своите непријатели, така што со течението на времето, борбата за поголема човечност, за милосрдие и правда станала борба против самото христијанство. Многу брзо таа „левичарска“ борба за свое мото ја земала најсуштинската од сите христијански идеи: идејата за слободата и апсолутната вредност на човековата личност. Оваа идеја, пак, е изворно христијанска и изворно библиска идеја. Таа нема друг корен, друг извор освен христијанскиот. Затоа е толку многу трагично што Црквата во таа борба толку пати историски се нашла – макар и само од надвор гледано – на страната на оние кои таа апсолутна човечка личност ја угнетувале и негирале.
Во западна Европа гореле кладите на инквизицијата, на кои биле спалувани илјадници еретици, а на Исток била обожувана државата и царската власт, како од целото Свето писмо христијаните да ја запомниле единствено онаа заповед која се однесувала на послушноста кон властите. Се забранувало прашувањето и истражувањето, а со тоа, за жал, била забранета и самата христијанска слобода. Црквата, која вложила толку воодушевување, толку љубов и толку труд во изградувањето на христијанскиот свет и изградбата на христијанската цивилизација, давајќи им длабочина и вистинитост – со текот на времето како да прекинала да ги забележува промашувањата и падовите на тој свет и на таа цивилизација, т.е. фактот за нивното внатрешно предавство на христијанството. И токму тука се наоѓа она страшно жариште на злото, од кое подоцна потекнал отворениот бунт против христијанскиот Бог. Тука лежи и коренот на современата криза на христијанството.
Тука, значи, лежи и коренот на тој внатрешен раскол во христијанската свест, расколот кој за последица го има стопувањето или поистоветувањето на христијанството со различните овоземни политички идеологии, при тоа или исчезнувајќи во нив, или, пак – во име на чисто индивидуалното усовршување –сведувајќи се на бегство од овој свет. Христијанството дошло во светот како заповед на човечката личност: биди совршена! Но христијанството дошло и како заповед на Црквата: биди со светот, биди негова совест и негов суд.
отец Александар Шмеман
Преводот е објавен во „Православен Пат“, бр. 20, Ноември 2007
[1] Тезата за статичниот традиционализам и обрнатоста на севкупната византиска мисловност и култура „кон назад“, во времето на Шмеман била општоприфатена во научната јавност. Во современата, пак, философска и културолошка византологија, истата бива сериозно проблематизирана. Тоа проблематизирање пред сè има за цел да приведе кон разбивање на генерализирачкиот и симплифицирачкиот пристап во современата перспектива кон византизмот во целина, т.е. да даде објективна и критичка претстава за него, ослободена од крајностите на неговото површно негирање или идеализирање (заб. прев).
