Матрикс: Reloading со теологија

Обично холивудските филмови се содржат од тепачки, брканици и љубовни сцени. Очисти ги нив од филмските ленти и во меморијата на гледачот останува црна дупка. Но, во случајот со „Матрикс“ е поинаку. Ако продреме низ тинејџерската мрежа, која е насекаде во филмскиот простор, тогаш во него ќе почне да се истакнува совршено препознатливо философско сиже.

За оние кои не се запознати со филмот, ќе го спомнам неговиот заплет.

Некаде во Америка си живее еден млад човек по име Нео. Животот му е во поредок – пријатели, дом, работа, перспектива во кариерата… И одеднаш тој се буди. И открива дека буквално целиот негов живот бил сон. Но, не го сонува тој сонот, туку тој бил „отсонуван“. Тој нема ниту автомобил, ниту љубовница, ниту работа. Тој воопшто никаде не оди по големиот град Њујорк. Целиот живот го поминал во када со некаков физиолошки раствор.

Филмот понатаму се развива според каноните на класичниот жарн на литературна антиутопија (види: Џорџ Орвел „1984“). Антиутопијата опишува идеално одвратно општество. Така, во „Матрикс“ се претпоставува дека компјутерите се побунтувале против луѓето… Но, ако во „Терминатор“ машините бунтовници едноставно и грубо ги уништуваат луѓето, во „Матрикс“ машините ги користат луѓето како батерии.

Луѓето вака го поминуваат целиот живот: со телото се во капсули, а со умот во непрестан сон. Телата им се поврзани со кабли, преку кои во вените им се додаваат хранливи раствори. А за да може човекот да функционира како човек – во неговиот мозок му се всадени конектори, преку кои компјутерот (Матрикс/Матрицата) го контролира психичкиот живот на луѓето. Матрикс создава виртуелна реалност, по која и лутаат човечките сонови. Секој човек лежи во својот саркофаг, машините им влеваат во крвта неопходни физиолошки материи, а во главата – фантазии по желба на машините.

И одеднаш Нео се буди… И ние се наоѓаме на прагот од главното философско прашање: Што е вистина?

Философијата се раѓа онаму каде се раѓаат сомнежите. Философијата започнува со недоверба кон самиот себе. На пример, кон своите сетилни органи. Еве, досега сметав дека сетилните органи ми соопштуваат безусловно доверлива информација, но сега испаѓа дека не е така… Философијата, всушност, предупредува: биди внимателен, пази се од идолите.

Онаму каде религиозниот живот не се сведува на исполнување обреди и ритуали, насекаде каде религиозниот живот се обидува да се осмисли себеси, таму се раѓа философијата. А првата идеја на новородената философија е идејата на хиерархија на битието.

Постојат различни нивоа на битието (постоењето). Има битие, а има и бидување (да се биде). Има живот, а има и животарење. Има вечност, а има и време, историја, калеидоскоп од настани. Човекот стои на границата од тие светови. Но понекогаш тој заборава на својата пограничност и се чувствува како дома. Таквиот човек религиозниот философ почнува да го растресува и буди: „Не спиј, уметнику, разбуди се, не предавај се на сонот! Ти на Вечноста заложник, а во ропство на времето!“ (Борис Пастернак).

Класичниот философски текст, кој лесно може да се препознае во сижето на „Матрикс“ е митот за пештерата, со кој може да се запознаме во „Државата“ на Платон.

Некои луѓе се заробени и оковани со синџири во планинска пештера. Тие се оковани така, што со грбот се свртени кон излезот. Само понекогаш луѓето пред себе на ѕидот гледаат игра на зраци и сенки од сонцето или светилките. Тие се во пештерата од детство. Заборавиле дека постои огромен надворешен свет и мислат дека играта на сенките е единствената реалност. А, всушност, тоа е само игра на сенки. Како што векови подоцна рускиот неоплатоничар Владимир Соловјов ќе рече: „Другар мил, зар не гледаш дека сè што ние гледаме е само одѕив, само сенка од она што очите не го гледаат“.

Индиската философија исто така се стреми да го разбуди човекот. Нејзиниот прв повик е: човеку, стани и признај го сопственото слепило. Во хиндуизмот вообичаениот за нас тек на чувствување се нарекува Маја. Маја е сон, кој го сонува Брахман, првобитното божество. Брахман спие и сонува, а сите ние сме ликови од туѓ сон. Токму во ова е разликата меѓу индиската и европската философија. На Декарт му е очигледно: штом тој мисли, значи постои. Во индиската философија се смета дека човечката мисла може да биде породена од туѓо сознание, а не од сопственото. Значи, човекот е пород на туѓ сон, а згора на тоа и самиот спие. Човекот е сон во сон. (На што германскиот поет Рилке протестира: „Јас сум повеќе од сон во сон. Не минувам!“).

А будизмот – тоа е философија на насмевка на чеширска мачка. Насмевка има, мачка нема. Т.е.: постои тек на сознание, но нема субјект на сознанието. Личности нема ниту во светот на луѓето, ниту во светот на боговите (оваа теза во будизмот се нарекува „анатман“). Во хиндуизмот Брахман спие и сонува. Ако се разбуди, тогаш и светот ќе исчезне, а ние сите ќе се раствориме. Во будизмот нема Бог. Целиот свет е илузија, а чија – не знаеме. Знаменитиот коан, „загатката без одговор“ на зен-будистичката традиција е: „Се сретнале еднаш Буда и една бабичка, и гледаат еден во друг. Кој кого сонува? Бабичката – Буда или Буда – бабичката?“ Нема одговор. Но, како и да е, човекот треба да разбере дека целиот негов свет е свет на сансара, на постојани илузии. Од оваа наметната хипноза треба да се разбудиме… Во будизмот треба да се разбуди сопственото сознание и со напорите на мислата да се сфати, дека самиот свет не постои, и јас исто така не постојам. Ништо не постои.

Во првата епизода на „Матрикс“ Нео беседи со едно момче, слично на тибетскиот далај-лама во детството. Момчето само со поглед ја витка лажицата. Нео се обидува да го повтори истиот трик и како одоговор слуша: „Важно е да разбереш дека лажицата едноставно не постои!“.

Во Православието исто така го има ова гледиште, дека треба да се разбудиме од ропството на очигледноста, од ропството на стереотипите. Ова најјасно е изразено во учењето на преподобниот Максим Исповедник. Овој голем православен философ живеел во 7 век од христијанската ера. Тој говорел дека има два вида на логоси. „Логос“ на грчки не значи само слово, збор, туку и мисла, а кај Максим дури и замисла.

Првиот од двата вида „логоси“ е „логос сперматикос“, семеносен логос. Тоа е замислата Божја за секој човек, секоја твар. Логос сперматикос е замислата на Бога во вечноста за секого од нас, за секој човек, предмет, средба, ситуација… Но, ако човекот го нема дарот на прозорливост, ако не го стекнал она што кај апостолот Павле се нарекува „ум Христов“, тогаш тој не може да гледа на светот со очите на Бога. Таквиот (т.е. најобичниот) човек сам си ги измислува смислите на ситуациите во кои се нашол. Тој го создава она што во терминологијата на Максим Исповедник се нарекува „логос фантастикос“. Измислена од човекот смисла за секоја конкретна ситуација. Т.е. фантазам… Честопати ние на другите луѓе гледаме со потрошувачки, експлоататорски поглед. Ние не сакаме да знаеме што му е потребно, туку го сакаме само она што ни е корисно и интересно нам. Во таквите фантазии се убива љубовта. Затоа и преподобниот Максим вели дека најглавното дело на монахот е да ги разликува Божјите замисли од нашите помисли, нашите фантазми.

Значи, во сите развиени религии се огласува претпазливоста: човекот за да ја стекне вистината треба да раскрсти со вообичаената за него психолошка средина на живеење, со вообичаените реакции, стереотипи, илузии.

Оваа идеја лесно се препознава и во филмот „Матрикс“.

(продолжува)

ѓакон Андреј Кураев

Подготвил: Георгиј Глигоров