Иконата и нејзината смисла

- Иконата како сведоштво за фактот на Боговоплотувањето

Не прави за себе идол, ниту некаква слика на она, што е горе на небото, што е долу на земјата и што е во водата под земјата; немој да им се поклонуваш, ниту да им служиш, бидејќи Јас Сум Господ, Бог твој (2Мојс 20,4-5). Овој стих, кој ја предава втората Божја заповед од старозаветниот Декалог, е неминовен во дискусиите кога главна тема е православната икона и нејзината употреба во Црквата. Некој неодамна почнал да ја чита Библијата, наишол на ова место, и веднаш почнува да ја критикува Црквата дека со почитувањето на иконата ја прекршува оваа заповед, т.е. ја обвинува неа за идолопоклонство. Но, идиотски би било да се помисли дека Православната црква, во текот на своето двомилениумско историско битисување, не ја забележала оваа заповед. Уште од старо време христијанските богослови го обраќале своето внимание на ова место од Светото писмо и го интерпретирале во полнотата на библискиот контекст.

Без детална анализа, веднаш да забележиме дека со оваа заповед не се забранува секое изобразување. Самиот Бог, Кој ја дал оваа заповед, подоцна на Мојсеја ќе му повела да направи изображенија на херувими над ковчегот на заветот (2Мојс 25,18), а подоцна такви ќе има и во Ерусалимскиот храм (3Цар 6,23). Значи, не се забранува секое изобразување, зашто, во таков случај, денес секоја фотографија и слика би биле престапување на оваа заповед. Оваа заповед зборува за неописливоста на невидливиот Бог и е директно упатена против идолопоклонството, против паганската пракса на соседните народи.

Но, она што не било возможно во Стариот завет, преку воплотувањето на Бога во Христа станало апсолутно возможно. Она што беше од почетокот, она што го чувме, она што со очите свои го видовме, што го разгледавме и што рацете наши го опипаа, за Словото на животот – и животот се јави, и видовме, и сведочиме, и ви го навестуваме вечниот живот, кој беше во Отецот и нам ни се јави (1Јн 1,1-2). Христос, воплотеното Слово, е слика (образ, икона) на невидливиот Бог (Кол 1,15). Познатиот иконописец од минатиот век, монахињата Јулијанија (Соколова), која го зачувала и предала живото предание на православниот иконопис, вели: „Боговоплотувањето е основниот христијански догмат, според кој Второто Лице на Пресвета Троица, останувајќи совршен Бог и во Своето Божество неописливо Слово на Отецот, стана Човек. Позајмувајќи ја од Божјата Мајка човечката природа во нејзината полнота, не менувајќи го Своето Божество и не смешувајќи го со човештвото, Он се јавил како Бог и Човек во исто време. Тоа е понижување, истоштание на Бога. Оној, Кој совршено е недостижен и непристапен за тварите и во никоја мера не е опислив, станал опислив и изобразлив, примајќи ја човечката природа. Образот, иконата Христова, е догматот за Боговоплотувањето изразен во слика.“ Но Воплотувањето, како што вели Кураев, не само што Го направило Бога видлив, туку и луѓето ги сторило боговидци.

- Честа што му се оддава на образот, преминува на првообразот…

Црковната изобразителна уметност се појавила со почетокот на Христијанството. Иако, поради гонењата во првите векови, немало услови за нејзин пораскошен развој, сепак таа фигурирала во едноставна форма. Во старите христијански катакомби, и скулптурно, и живописно, се изобразувале крстот, понекогаш како буката Х, гулабот (символ на Светиот Дух), рибата (на Христа), коработ (на Црквата), сите поимливи за христијаните символи, од кои некои биле позајмени од митологијата: на пр. Орфеј со својата лира (како образ на Христа) или крилатите гении, кои подоцна ќе станат типични претстави на ангелите. Во 4 век, кога Христијанството ќе ја добие својата слобода, ѕидовите на христијанските храмови ќе бидат изобразувани со веќе општоприфатената орнаментика, со библиски епизоди, како и илустрации на христијански херои, маченици и подвижници, чија пракса на претставување ќе стане универзална. Од една апстрактна  символика, иконографијата во 4 век преминува во конкретно изобразување на настани и лица од црковната историја.

Но, во 4 век не сите учители на Црквата ќе го одобруваат тоа. Некои ќе имаат проблем со иконите, чија употреба ќе ги соблазнува (на пр. Евсевиј Кесариски, Епифаниј Кипарски). Понатаму во следните векови, монофизитството, по својата спиритуалистичка тенденција да ја умалува човечката природа во Христа, како и појавата на исламот во 7 век, со своето непријателство кон секаков вид на човечки и натчовечки изобразувања, ќе ги актуелизираат прашањата поврзани со употребата на иконата. Во 8 век, во Византија ќе се појави иконоборечката ерес (од царувањето на императорот Лав Исавријанин 716-741) која ќе ја вознемирува Црквата до почетокот на 9 век (до смртта на императорот Теофил иконоборецот 842), за конечно, по иконоборечкиот период, да се разреши овој проблем и да се дефинира смислата и значењето на самата икона. Седмиот Вселенски собор одржан во Никеја, близу Константинопол, во 787 г., конечно ќе го разреши богословски спорот за иконата во духот на Боговоплотувањето: „…ние ги чуваме без новововедување сите црковни преданија, востановени за нас писмено или без писание. Едно од нив е сликањето на икониот живопис, како согласно со расказот за евангелската проповед, кое ни служи како потврда за автентичното, а не привидното воплотување на Бога Словото…“ Понатаму оросот говори за психолошкиот ефект што го имаат иконите врз верните, за почитувањето (венерација) на иконите како што и дотогаш се почитувале Крстот и Евангелието преку целивање и физичко поклонение, коешто треба да се разликува од духовното поклонение (служење, обожување, адорација) што Му приличи единствено на Божеството. И тука се повторува древниот принцип по однос на иконопочитувањето дека „честа, која се оддава на образот, преминува на првообразот, и оној што ѝ се поклонува на иконата се поклонува на ипостаста (личноста) на изображениот на неа“. Според ова, почитувањето на иконата не е идолопоклонство, бидејќи иконопочитувањето е сознателен акт (оној што се моли сигурно не очекува помош од материјата, туку од личноста изобразена на иконата). Исто како што кадењето на луѓето во храмот не е обожување на човекот, туку оддавање чест на образот Божји, вложен во човекот, чест која восходи кон Архетипот, Бог. Ваквата теологија на иконата не ја прави неа престапување на Божјата заповед, туку нејзиното отфрлање, кое претставува непочитување на Бога и негирање на фактот на Боговоплотувањето. Додека прашањето за почитувањето на иконите не било тесно поврзано со прашањето за воплотувањето на Бога во Христа, Црквата допуштала различно однесување кон иконите. Иако формално иконопочитувањето било решен проблем на Соборот во 787 г., сепак конечното спроведување во пракса ќе се случи подоцна, 60-тина години по соборот. Царицата Теодора во 842 г. преку свечено црковно торжество ќе го востанови и обнови почитувањето на светите икони. Тоа се случило на 11 март, во првата недела од Великиот пост, ден кој оттогаш ќе се прославува секоја година како ден на Торжество на Православието. Со текот на времето, денот на Торжеството на Православието ќе придобие универзален карактер, како торжество на Црквата над сите ереси.

Со своите резултати, Соборот во Никеја од 787 г. ги срушил идеите од еден претходен иконоборечки собор, одржан во 754 г. Во многу е вистинита евалуацијата на православниот историчар на Вселенските собори, Карташов, дека Иконоборечкиот собор со својата идеја „против уметноста, во принцип го отфрлал и секое знаење, и секое богословие, и секоја мисла и збор човечки како средство за изразување на догматите. Тоа не било само лицемерно варварство, но и едноставно дуализам, кој ја отфрла светоста на сè што е материјално. Седмиот собор православно се крева против таа скриена ерес на монофизитство и дуализам, и заедно со тоа ги заштитува и уметноста, и секое знаење и умешност, како дарувани од Бога за Негова слава“. Просветителскиот либерализам на иконоборците, на тој начин, претставува опскурантизам, а богословието на Седмиот Вселенски собор – најдлабоко благословување на науката и културата.

Монахињата Јулијанија, во еден од своите богословски трактати, заклучува: „И така, Седмиот Вселенски собор, говорејќи за отсуство на изобразувања на Бог Отец, Кој не е воплотен и е невидлив, и затоа неопислив, ја потенцира разликата меѓу описливоста на воплотениот Син и апсолутната неописливост на Бог Отец. Сепак, во нашата црковна пракса постојат изображенија на Бог Отец. За тоа треба да се каже, дека како што човечката мисла не била секогаш на височината на вистинското богословие, така и уметничките дела не секогаш биле на височината на вистинскиот иконопис… Секако, може да се изобрази што било и што ќе дојде на ум, бидејќи човечката фантазија нема граница. Но, не е се описливо… ние можеме да го изобразуваме само она што ни е откриено: воплотеното Лице на Синот Божји, Исуса Христа, и Светиот Дух. Светиот Дух се изобразува во видот како што се јавил: како гулаб – при Богојавувањето и во вид на огнени јазици – во денот на Педесетница. Присуството на Бога Отецот… како рака која благословува и излегува од небото.“

-Иконата – прозорец кон Царството Небесно

Функцијата на иконата во животот на Православната црква е комплексна.

Таа може да има дидактичка, т.е. мисионерско-педагошка функција (честопати за иконите велеле дека се Библија за неписмените). Во оваа улога и протестантите ги користат изображенијата на Христа. Тие, отфрлајќи ја православната икона, своите списанија ги исполнуваат со изображенија на Христа во жанрот на стриповите.

Иконата може да делува психолошки и да има помошна функција во делото на молитва.

Таа е сведоштво за фактот на Боговоплотувањето, дека Бог стана човек.

Но, пред сè, во својата конекција со евхаристиско-литургискиот етос таа има есхатолошка димензија, т.е. претставува изобразување на духовната реалност. Ја претставува новата твар, преобразена во Христа.

„Ако сликата од надворешна страна е прозорец кон материјалниот свет, којшто е просторен – пишува монахиња Јулијанија – тогаш иконата според надворешната форма е исто така прозорец, но кон духовниот свет, којшто е нематеријален, кој нема ниту време, ни простор во нашето разбирање. Оттука е и рамноста на иконописниот образ, неутралната златна површина (фон) и многу др. Тој свет се дава во иконата не во светлината на личното разбирање на мајсторот, туку во светлината на општоцрковното духовно поимање.“ Седмиот Вселенски собор за вистински иконописци ги признава единствено светите отци на Црквата:„Иконописот воопшто не е измислено од живописците. На живописецот му припаѓа само техничката страна на делото. Иконописот е пронајдок и предание на светите отци, а не на живописецот. Самите тие божествени отци наши учителски… кои ја објаснувале тајната на нашето спасение, ја изобразиле неа во чесните храмови, ползувајќи се со уметноста на живописците“ (од актите на соборот).

Според тоа, иконата го покажува животот на Осмиот Невечерен Ден, на Царството Небесно, таа претставува навлегување на Вечноста во времето. „Светите икони се нашето сведоштво за славата на идното Царство, кое е веќе со нас“ – вели Флоровски. Во таа смисла, на иконите е изобразено созерцанието на Црквата, опитот на светите отци и нивното гледање на духовниот свет, и преку утврдени (канонизирани) форми, што претставуваат неслични подобија, се предадени реалностите на Царството Небесно. Во иконата Христос не се претставува како обичен човек, туку како Богочовек во целата Негова слава, дури и во моментите на Неговото крајно понижување (на пр. во православното Распетие Христос е прикажан како Цар на славата, како Победител над смртта, Он како да лебди на крстот, за разлика од западните распетија, каде е прикажан виснат и во агонија). Светиите на иконите се претставени, не како такви што биле на земјата, туку како прославени личности во Есхатонот.

Во старо време зографите-иконописци (а и денес вистинските од нив), пред да пристапат кон сликање на икона, се подготвувале духовно, преку молитва и пост, преку послушание кон својот духовен отец, со читање на житијата на светиите што ги изобразувале. А за соборниот опит на иконата сведочи и древната пракса на осветување на новонасликаната икона, која се состоела во тоа што иконописецот, откако ќе го завршел својот труд, на иконата не ставал натпис, а, немајќи доверба во себе, ја носел на разгледување пред претстојателите на Црквата. И единствено по утврдувањето на каноничноста, на неа се ставало името на изобразениот, што било и нејзино осветување и усвојување на она што е изобразено на неа. До денес Црквата за православна икона ја признава само онаа, на која е ставено името на изобразениот, иако според подоцнежната пракса, за момент на осветување на иконата се сметало нејзиното попрскување со света вода при читањето на назначените молитви. Сепак, нејзината светост и благодатност, во извесна смисла, се условени од молитвениот однос што го имаат верните кон неа.

Смислата и содржината на иконата се навистина величествени. Таа претставува воплотување на православната теологија во полнота, потврда на евангелската Вест дека Бог стана Човек, и Црквата, прославувајќи ја победата на Боговоплотената Вистина во првата недела од чесниот Пост, торжествено пее: „Неописливото Слово на Отецот, Богородице, од Тебе воплотувајќи се стана описливо, осквернетиот образ го поврати во древната (состојба), со Божествената красота го соедини. Исповедајќи го спасението, со дело и збор го изобразуваме“.

 Подготвил: Георгиј Глигоров